Epoki literackie mają nam pomóc w dostrzeżeniu zmian, jakie na przestrzeni czasu zachodziły w literaturze, ale nie tylko. Epoki literackie bardzo często związane są ze zmianami zachodzącymi w całej sztuce, często na ich kształt wpływały także wydarzenia historyczne.
Epoki literackie dzielimy przede wszystkim ze względu na to, co i jak pisano w danym okresie czasu.
Po co wyodrębnia się epoki w literaturze?
Epoki literackie mają pomóc w dostrzeżeniu zmian, które zachodziły nie tylko w literaturze, ale całej sztuce na przestrzeni wieków. Część z nich wyodrębniana jest przez historyków literatury. W niektórych przypadkach – na przykład romantyzmu – sami twórcy w tamtym okresie byli świadomi, że chcą tworzyć coś innego od swoich poprzedników. Niektóre epoki mają więc swoje manifesty (np. Oda do młodości Adama Mickiewicza), niektóre są nieco mniej wyraziste i bardzo zróżnicowane (np. dwudziestolecie międzywojenne). Podział na epoki pozwala jednak łatwiej zapanować nad ogromem twórczości powstałej do XXI wieku. Łatwiej przez pryzmat epoki interpretuje się dzieła niektórych poetów i pisarzy, łatwiej ich ze sobą porównać, zobaczyć z czego wynikają różnice między nimi.
Epoki literackie po kolei – ramy czasowe
Daty trwania epok literackich są czasami bardzo konkretne. Na przykład przy dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce doskonale wiadomo, od kiedy do kiedy trwało. Wiadomo, że Ballady i romanse w 1822 roku zapoczątkowały polski romantyzm. Nie zawsze jednak przejście między jedną z drugą epoką jest tak oczywiste – np. w przypadku średniowiecza i renesansu czy renesansu i baroku.
- Starożytność – przyjmuje się, że jako epoka literacka trwała od IX w p.n.e (z tego okresu pochodzą pierwsze świadectwa literackie) do 476 r. n.e., czyli symbolicznego momentu upadku Cesarstwa Rzymskiego. Szczytowym momentem tego okresu jest VII-VI w. p.n.e, kiedy to rozwija się liryka grecka oraz V w. p.n.e uchodzący za czas rozwoju dramatu greckiego.
- Średniowiecze – trwa od upadku Cesarstwa Rzymskiego do XIV/XV wieku. Jego kres wyznaczają przede wszystkim wyprawy geograficzne, wynalezienie druku, a także reformacja w kościele.
- Renesans – trwa do przełomu XVI i XVII wieku, w Europie kończy się nieco wcześniej, w Polsce trwa jeszcze na początku wieku XVII. Wieńczy go przede wszystkim kontrreformacja oraz okres wielkich wojen (także na tle religijnym) w Europie.
- Barok – obejmuje przede wszystkim wiek XVII. To czas bardzo dużego niepokoju w Europie, kończy się on na początku XVIII wieku, kiedy to jako kierunek literacki upada klasycyzm francuski. Kończy tę epokę symbolicznie wybuch rewolucji francuskiej w 1789 roku.
- Romantyzm – w Europie zaczyna się rewolucją francuską, w Polsce później – wydaniem w 1822 roku przez Mickiewicza Ballad i romansów. Kończy się zaś w 1863 wybuchem powstania styczniowego.
- Pozytywizm – w Europie i w Polsce trwa przez II połowę wieku XIX.
- Młoda Polska/modernizm – obejmuje okres lat 1890-1918, początek wyznaczają tendencje dekadenckie związane z końcem wieku, koniec jest tożsamy z zakończeniem I wojny światowej, a w przypadku Polski – z odzyskaniem niepodległości.
- XX-lecie międzywojenne – trwa między I a II wojną światową, czyli w latach 1918-1939.
Epoki literackie – charakterystyka
Każda epoka ma swoje charakterystyczne wyznaczniki. Warto jednak zdawać sobie sprawę, że nigdy nie jest tak, że cała twórczość powstała w danym okresie idealnie wpisuje się w ogólne ramy epoki.
- Antyk – epoka wyróżniająca się koncentracją na harmonii, ładzie, porządku; w centrum zainteresowania był człowiek, jego problemy i dylematy, nie brakowało jednak także twórczości podejmującej kwestie polityczne; bardzo ważny był teatr grecki, którego podstawową zasadą było doprowadzenie do katharsis (oczyszczenia). W literaturze zauważalne były bardzo silne wpływy filozofii, przede wszystkim stoicyzmu, epikureizmu, hedonizmu, a także Platona i Arystotelesa.
- Średniowiecze – epoka skoncentrowana przede wszystkim na perspektywie życia po śmierci, kontaktu Boga z człowiekiem, grzechu, walki z nim; promowała konkretne wzorce osobowe: króla, rycerza, ascety czy dworzanina. Ważna była filozofia: augustynizm, franciszkanizm, tomizm.
- Renesans – epoka skoncentrowana przede wszystkim na człowieku i wszystkich aspektach jego życia, odnawiająca ideały starożytne, skoncentrowana na harmonii i ładzie.
- Barok – epoka kontrastów, sztuki bardzo wyrafinowanej zbudowanej jednak na zasadzie przeciwieństw; epoka, w której dostrzegano zarówno wielkość człowieka, jak i jego małość; w baroku łączono tematykę związaną z grzesznością i cielesnością człowieka z głęboką religijnością i egzystencjalnym niepokojem; w Polsce ważnym motywem był sarmatyzm.
- Oświecenie – epoka promując rozwój, naukę, racjonalizm, empiryzm; rozwijał się wtedy także ateizm i deizm; literatura naukowa i dydaktyczna, w Polsce bardzo mocno obecna satyra. Ważne nurty to klasycyzm i rokoko.
- Romantyzm – epoka skupiona na uczuciach, intuicji, emocjach człowieka, jego egzystencji, dylematach targających duszą ludzką. Ważne motywy to ludowość, gotycyzm, orientalizm; dla literatury polskiej ogromnie ważny patriotyzm oraz mesjanizm.
- Pozytywizm – epoka promująca wiarę w postęp nauki i pracę u podstaw, literatura realistyczna pokazująca problemy, ale i sygnalizująca sposoby ich rozwiązywania. Ważne nurty to także utylitaryzm, scjentyzm, a także naturalizm.
- Młoda Polska (modernizm) – epoka powracająca do koncepcji romantycznych, odrzucająca racjonalizm pozytywizmu, skoncentrowana na uzewnętrznianiu emocji. Ważne motywy: dekadentyzm, ekspresjonizm, impresjonizm, neoromantyzm, secesja.
- Dwudziestolecie międzywojenne – epoka wyjątkowo krótka, skoncentrowana na zachwycie nowoczesnością, miastem, maszyną; w Polsce akcentowano uwolnienie literatury od wątków patriotycznym i romantycznych. Ważne motywy: futuryzm, katastrofizm, behawioryzm, awangarda.
Sinusoida epok
Według koncepcji Juliana Krzyżanowskiego epoki literackie układają się na zasadzie sinusoidy – wzniosłości jednych i „upadku” drugich. Tworzą w ten sposób pary przeciwieństw:
- Starożytność jest epoką ładu i harmonii, skoncentrowana na człowieku (epoką wyższą) a średniowiecze epoką chaosu, niepokoju i strachu, skoncentrowania na Bogu (epoką niższą).
- W ten sposób wyznacza się epoki wyższe: starożytność – renesans – oświecenie – pozytywizm, gdzie króluje ład, porządek, harmonia, racjonalizm.
- I epoki niższe: średniowiecze – barok – romantyzm – modernizm, gdzie króluje chaos, emocje, uczucia, intuicjonizm.
II wojna światowa a epoki w literaturze
II wojną światową trudno uznać za epokę literacką. Trudno było wtedy o możliwości publikacji. Co prawda powstawały w tym czasie utwory wydawane choćby w podziemiu, natomiast większość relacji wojennych i utworów dotyczących tej tematyki powstaje już po 1945 roku. Wspólnota tej twórczości nie polega także na podobnych ideałach, koncepcjach budowy dzieła, tylko na doświadczeniu, na którego pojawienie się pisarze nie mieli wpływu.
Współczesność jako epoka literacka
Po 1945 roku rozpoczyna się epoka, która nadal nie doczekała się kompletnego opisu. Wszystko co powstało po 1945 roku nazywamy literaturą współczesną. Jest ona bardzo różnorodna, co wynika przede wszystkim z bardzo dynamicznie zmieniającego się świata. Warto natomiast pamiętać o okresie socrealizmu w Polsce, a także o wydzielanej często jako osobnej twórczości po 1989 roku, czyli po upadku komunizmu.
Rys. Adobe Stock
