Oświecenie w literaturze koresponduje z założeniami, które w tym samym czasie realizowano w innych sztukach. Liczyły się głównie harmonia, obiektywnie ustalone kanony piękna oraz ład.
W oświeceniowej literaturze bez wątpienia dominowały gatunki o silnym zabarwieniu dydaktycznym.
Literatura i sztuka oświecenia – główne założenia
Literaturze i sztuce oświecenia przyświecały idee, których źródeł szukać należy w antyku. Obok renesansu oświecenie to druga epoka, która w tak dużym stopniu korzystała z osiągnięć starożytnych, zarówno jeśli chodzi o architekturę czy rzeźbę, jak i literaturę. W wieku rozumu zaobserwować można powrót do antycznych ideałów ładu, harmonii i elegancji, które w późniejszych wiekach przyjęły nazwę klasycyzmu (po łacinie „wzorowy”, „doskonały”).
Literaturę w oświeceniu tworzono, opierając się na przekonaniu, że:
- piękno jest obiektywne, ma swoje ustalone kanony (formy, gatunki, miary wierszowe),
- sztuka ma być harmonijna i wyrażać ład (gatunki mają być czyste, bez odstępstw),
- należy tworzyć według odgórnie założonych reguł i wzorców (najlepiej czerpać z literatury starożytnej greckiej i rzymskiej),
- formy literackie mają być proste, czytelne, bez specjalnych udziwnień i rozbudowanej metaforyki.
Sentymentalizm – w Polsce i na świecie
Obok klasycyzmu w literaturze oświecenia równie ważny był sentymentalizm – prąd, za którego prekursora uznaje się filozofa Jeana-Jacquesa Rousseau. Sentymentalizm kładł nacisk na emocje, uczucia, czułość, dowartościowywał naturę, uznając ją za nieskażoną błędami człowieka, w przeciwieństwie do kultury. Bohaterem utworów sentymentalnych był czuły, zainteresowany przyrodą i obserwacją świata bohater, który okazywał się wrażliwy na wszelkiego rodzaju uczucia i emocje. Wzorem utworu sentymentalnego stała się Nowa Heloiza Rousseau. W Polsce głównym przedstawicielem literatury sentymentalnej był Franciszek Karpiński.
Najważniejsze gatunki w literaturze oświecenia i ich twórcy
Literatura oświecenia charakteryzuje się w dużej mierze dydaktyczną funkcją, obecnością gatunków satyrycznych oraz – co warto zapamiętać – pierwszymi powieściami:
- powieść – Daniel Defoe (Przypadki Robinsona Crusoe), Jonathan Swift (Podróże Guliwera), Jean-Jacques Rousseau (Nowa Heloiza), Ignacy Krasicki (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki),
- powiastka filozoficzna – Wolter (Kandyd),
- bajka – Ignacy Krasicki (Kruk i lis, Jagnię i wilcy),
- poemat heroikomiczny – Ignacy Krasicki (Monachomachia),
- sielanka – Franciszek Karpiński (Laura i Filon),
- satyra – Ignacy Krasicki (Żona modna, Do króla).
Zobacz także: Epoki literackie – ramy czasowe, różnice, przedstawiciele
